Op donderdag 2 maart 2023 nam Annette van de Meene afscheid als directeur van Crematorium Zoom- en Zegestede in Roosendaal / Bergen op Zoom. Bij gelegenheid van haar afscheid mocht ik een toespraak houden waarvan ik hier een deel publiceer.

Nieuwe positie

Laten we eens teruggaan in de tijd. Stel u voor: het is 1977. Op dat moment zijn er 19 crematoria in Nederland, ongeveer 30% van het aantal overledenen wordt gecremeerd. Ter informatie: op dit moment zijn er ongeveer 60 crematoria in Nederland en ligt het percentage crematies op bijna 70%. Maar goed: het is 1977, het crematorium is vooral een nutsgebouw, een gebouw dat eerst en vooral functioneel is, een gebouw waar we liever niet komen. In een artikel over de architectuur van crematorium schrijven Mirjam Klaassens en Peter Groote over de crematoria in de periode 1970-2000:

“Often, the architecture was so downgraded that it resulted in the creation of places without any symbolic value or meaning, or any sense of place. Crematoria turned out to be anonymous suburban non-places (…).”

En over het ritueel, de ceremonie, die plaatsvindt in deze nutsgebouwen lezen we in een artikel van André Mulder:

“Het lijkt wel of men zich ervoor schaamt, dat iemand gestorven is. Je komt samen in een crematorium. In een register mag je een handtekening zetten. Degenen die elkaar kennen, geven elkaar mompelend een hand. Dan schuif je een zaal in. Er is orgelmuziek op de band. De begrafenisondernemer vraagt of er nog iemand wil spreken. Niemand reageert. Nog een stukje muziek en het is voorbij. Dan is er gelegenheid de directe familie te condoleren. (…) Binnen een uur is alles voorbij.”

In 1977 had niemand zich kunnen voorstellen dat wij, vandaag, zouden samenkomen in de aula van een crematorium om een directiewisseling te vieren met ontmoetingen, speeches en een receptie. Het feit dat we hier vandaag het crematorium gebruiken als feestelijke ontmoetingsruimte, geeft aan dat de positie van het crematorium in onze cultuur drastisch is gewijzigd.

Symbolisch rijk

Dit crematorium, crematorium Zegestede in Roosendaal, werd gebouwd in 2007. Op 8 maart 2008 werd het gebouw officieel geopend. De visie op het crematorium is dan al aan het schuiven: het is niet langer het zakelijke, nutsgebouw, maar een gebouw dat gezien mag worden, een kleurrijk gebouw dat de bezoeker wil omarmen en troosten. De natuur wordt binnengehaald in de ruimte door grote ramen of, zoals hier, door uitzicht op de binnentuin. Er is ruimte voor symboliek en kunst, zoals de beeldengroep ‘De Drie Zwanen’ waarnaar deze aula genoemd is. Het crematorium als gebouw is een stuk vriendelijker, kleurrijker, warmer (al is dat wellicht een wat rare typering voor een crematorium) en symbolisch rijker geworden. De positie van het crematorium in onze cultuur is echt veranderd: het is een belangrijke ruimte voor ritueel, voor afscheid, rouwen en herdenken.

Nieuwe heilige plaats

De veranderende positie van het crematorium in onze cultuur staat in de context van de secularisatie vanaf de jaren zestig van de vorige eeuw. Ik zie twee, heel verschillende manieren waarop dit proces van secularisatie invloed heeft op de bouw van crematoria. Ten eerste houdt secularisatie in dat het geloof in de Grote Verhalen, geconcretiseerd in de religieuze en levensbeschouwelijke tradities is verdwenen. Dit betekent dat in de bouw van nieuwe crematoria niet teruggegrepen kan worden op de symboliek uit deze tradities, maar dat gezocht wordt naar nieuwe symbolen, met name natuur en kunst. Ten tweede houdt secularisatie in dat invloed van de kerken, met name de christelijke kerken, op de samenleving is afgenomen. Mensen doen in steeds mindere mate een beroep op de kerk, het aantal kerkelijke uitvaarten neemt af. Dit gaat gepaard met het zoeken naar nieuwe sacrale plaatsen. Douglas Davies noemde al in 1996, op basis van zijn onderzoek naar crematoria in het Verenigd Koninkrijk, het nieuwe crematorium een plaats “invested with a sacred value”. Het crematorium is de nieuwe heilige plaats in onze cultuur. De rituelen die voorheen plaatsvonden in kerkgebouwen, vinden nu plaats in het crematorium, met een ander taalspel en andere symboliek, maar evenzeer tastend en zoekend naar de betekenis van wat leven is, wat dood is.

Aan de rand

Ondanks de veranderingen die we waarnemen in de positie van het crematorium als een gebouw dat er mag zijn, blijft het crematorium toch een gebouw aan de randen van onze cultuur. Ik ken nog geen voorbeelden van een crematorium dat in het stadscentrum is gebouwd – zoals kerkgebouwen wel in het centrum van een stad of dorp staan. Dit crematorium is daar een goed voorbeeld van: aan de rand van Roosendaal, je moet moeite doen om er te komen – al is de entree in de afgelopen jaren met de boomrijke laan wel verbeterd. Deze positie aan de rand toont aan dat we het crematorium als gebouw, en daarmee de dood als deel van het leven, niet of nog niet ten volle omarmen. Het crematorium is een gebouw dat er mag zijn, maar graag wel op gepaste afstand. Michael Jacobsen typeert de huidige culturele omgang met de dood als een heel complexe, enigszins tegenstrijdige houding. Enerzijds zijn we niet bang voor de dood, is de dood een onderwerp dat in de cultuur aan de orde mag komen. Denk aan televisieprogramma’s als ‘Over mijn lijk’ van BNNVARA of de reportages van fotografe Lieve Blancquaert onder de titel ‘Last Days’, de reclames van de DELA (‘De zeven van je leven’) of voorheen van Yarden met de immer dynamische Adelheid Roosen. De dood mag ter sprake komen, maar zodra het gaat over mijn dood of over de dood van een naaste, zijn we een stuk terughoudender. Met andere woorden: er is een verschil tussen de omgang met de dood vanuit sociologisch, collectief perspectief enerzijds, en de omgang met de dood vanuit psychologisch, individueel perspectief anderzijds. Omdat het bij het crematorium vooral gaat over de persoonlijke, dichtbije dood, bouwen we crematoria nog steeds bij voorkeur aan de randen van de stad, niet in het centrum. Zo houden we de dood – mijn dood, jouw dood – op veilige afstand.