Op zaterdag 6 januari 2024 werd, voor de tweede keer, een Sterrentocht georganiseerd in Tilburg. Vertegenwoordigers van ruim 30 verschillende organisaties liepen achter een grote, lichtgevende ster door de binnenstad van Tilburg. Schoolkinderen, koorzangers, dansers en mensen van religieuze gemeenschappen verenigden zich in deze processie. Velen van hen droegen een lampion met een kaarsje erin mee, sommigen hadden een lichtsculptuur gemaakt van bamboestokken en licht doorlatend papier. De Sterrentocht werd voor de tweede keer georganiseerd en vergeleken met vorig jaar was het aantal deelnemers verdubbeld. Er ontstaat in Tilburg een nieuw ritueel, zo lijkt het, en het slaat aan!

De Sterrentocht heeft een historische en religieuze achtergrond, het ritueel is verbonden met het rooms-katholieke feest van Driekoningen. In vroeger jaren trokken kinderen door de straten van Tilburg met hun lampionnen. Ze belden aan bij de huizen, zongen een Driekoningenlied in de hoop op snoep. Het Driekoningenfeest vindt zijn oorsprong in het kerstverhaal, waarin drie wijzen bij de pasgeboren Jezus op bezoek komen. In het westerse christendom werden deze drie wijzen voorgesteld als drie koningen: Caspar, Melchior en Balthasar. Sinds de 12^e eeuw bevinden de relieken (stoffelijke resten) van de drie koningen zich in de Dom van Keulen. De viering van het Driekoningenfeest werd in het westen verbonden met gebruiken rond de winterzonnewende en de midwinterfeesten. Het eten van de ‘koningskoek’ en het bedelen om snoep herinneren hieraan. Marian Geurtsen schrijft over de koningskoek op haar website: “Al in de dertiende eeuw is er geschreven over een traditie van de koningskoek met een boon erin. Wie het stuk met de boon treft, wordt koning en mag een dag lang de baas zijn. In Vlaanderen hield men een stuk van de Driekoningenkoek apart, dat werd het Onze-Lieve-Heerdeel genoemd en aan de bedelaars gegeven.” Het gebruik om met Driekoningen lampionnen met kaarsen en andere lichtgevende sculpturen in processie mee te dragen is afkomstig van de Germaanse midwintervuren.

De Tilburgse Sterrentocht heeft dus historische wortels, het is oud en tegelijkertijd nieuw. Het nieuwe element is het georganiseerde karakter van de tocht. Vroeger gingen de kinderen in de eigen wijk langs de deuren, de organisatiegraad was laag. Nu is er aarzeling om aan te bellen, veel mensen zijn gehecht aan privacy; ze doen de deur ’s avonds niet open of kijken op hun telefoon wie er voor de deur staat en doen alsof ze niet thuis zijn. Het traditionele Driekoningen zingen is verloren gegaan en de Sterrentocht is daarop een reactie: de traditie wordt nieuw leven ingeblazen, krijgt een eigen vorm.

Een succesvol ritueel is een gelaagd ritueel, waarin velen zich kunnen herkennen

Het is een risico om een oud ritueel op deze manier, enigszins kunstmatig, te revitaliseren. Het feit dat de Sterrentocht zo succesvol is, heeft niet alleen te maken met een nostalgisch verlangen naar vervlogen tijden, maar zeker ook met de gelaagdheid van het ritueel. De eerste laag is al genoemd: de band met de traditie. Ten tweede is de Sterrentocht een lichtritueel. In de donkere maanden van het jaar hebben mensen behoefte aan licht. We zien dit terug in een reeks van ‘lichtfeesten’: 11 november: Sint Maarten, 13 december: de heilige Lucia (vooral in Zweden), 25 december: Kerstmis met lichtjes in de kerstboom, 1 januari: Nieuwjaar met vuurwerk, 6 januari: Driekoningen met lampionnen. Ten derde is de Sterrentocht een winterritueel. De winter is het seizoen om te vertragen, je terug te trekken en je te bezinnen. Voor velen is de kerstvakantie inderdaad een moment om gas terug te nemen, uit te rusten en familie te bezoeken. De Sterrentocht kan hieraan bijdragen: het is geen parade met toeters en bellen, maar een rustige processie door de binnenstad met blaasmuziek en koorgezang. De tocht zet aan tot bezinning en roept vragen op als: waarheen leidt mijn weg, welk licht wil ik volgen? Ten vierde is de Sterrentocht ook een goede-doelen-ritueel. De Tilburgse Sterrentocht is een initiatief van stichting Het Vierde Geschenk. Voor ieder die dat wil, is er een papieren kroon beschikbaar die deelnemers en toeschouwers kunnen dragen tijdens de Sterrentocht. Op de binnenzijde van deze kroon vinden we informatie over Het Vierde Geschenk, ik citeer:

“De stichting wil eeuwenoude Tilburgse waarden een plaats geven in het hedendaagse Tilburg: Solidariteit. Gelijkwaardigheid. Delen met elkaar. Iets voor elkaar willen betekenen. Samen optrekken. Er samen iets van maken. Alles onder de noemer: ‘Er is maar één toekomst en dat is een gezamenlijke.’ (…) In de Sterrentocht staat licht centraal. De Driekoningen reisden immers een ster achterna. Licht is een universeel thema. Het speelt een rol in alle culturen in Tilburg. Daarom kunnen in principe álle Tilburgers meedoen. Wie meedoet onderschrijft de universele waarden van solidariteit. De Tilburgse Speelgoedbank brengt de idealen van solidariteit en samen delen in praktijk. Kinderen, gesteund door hun ouders en scholen, stellen speelgoed beschikbaar waar ze niets meer mee doen. Ze schenken het aan leeftijdgenootjes van wie de ouders niet genoeg geld hebben om speelgoed te kopen. In de gemeente Tilburg komen zo’n 7.000 kinderen hiervoor in aanmerking. Ze mogen naar hartenlust gratis speelgoed uitkiezen in de Tilburgse Speelgoedbank. Kinderen die speelgoed met elkaar delen, zijn de ‘Vierde Koningen’ van Tilburg.”

In drie liederen die speciaal voor de Tilburgse Sterrentocht zijn gecomponeerd, komen de hierboven genoemde idealen tot uitdrukking: ‘Delen is oké’ en ‘Samen staan we sterk’ zijn terugkerende zinnen. De verbinding met de Speelgoedbank en het ophalen van speelgoed – mensen kunnen ook tijdens de tocht speelgoed inleveren – doet denken aan de oude bedeltocht van het Driekoningen zingen. De verbinding met de Speelgoedbank als goed doel kunnen we ook zien als een vorm van legitimering van dit ritueel: de Sterrentocht gebeurt niet zomaar, maar is verbonden met een missie. Juist als rituelen hun vanzelfsprekendheid verliezen, lijkt een dergelijke legitimering nodig. Paul Post schreef een mooi artikel over ‘lopen met een missie’ waarin hij ingaat op het verbinden van een goed doel aan rituelen, met name rituelen als de pelgrimage en de sponsorloop. Ik citeer twee korte passages uit zijn artikel die evengoed van toepassing zijn op de Tilburgse Sterrentocht: “Het voortdurend verbinden van een missie of goed doel aan dat ritueel zou kunnen duiden op het niet langer kunnen omgaan met ritueel als nutteloos en belangeloos, als functieloos handelen.” En ook: “Ritueel, en zeker traditioneel institutioneel religieus ritueel, verliest plausibiliteit. Er wordt gevraagd naar zin, functie en doel ervan.”

Een succesvol ritueel is een gelaagd ritueel, waarin velen zich kunnen herkennen, een ritueel met een duidelijk doel, een missie. Het is een inclusief ritueel naar vorm en inhoud: als deelnemer of toeschouwer haal je eruit wat past bij jouw levensvisie. Een succesvol ritueel is bovendien een ritueel met een algemeen herkenbare symboliek. Bij de Sterrentocht is dat licht in de vorm van lichtgevende sterren, maar ook lichtsculpturen in allerlei creatieve vormen. Ik ben benieuwd of dit mooie, nieuwe en tegelijkertijd oude ritueel volgend jaar nog grootser, creatiever en feestelijker gevierd zal worden.