Onderstaande tekst is de samenvatting van een interactieve workshop op het congres van de Landelijke Beroepsvereniging van Ritueelbegeleiders, 7 september 2024.

Het begrip ‘spiritualiteit’ is tamelijk vaag. Toch kunnen we er grip op krijgen door onszelf de vraag te stellen: Hoe staan wij in het leven, wat zijn onze waarden? Onze ‘leefvorm’ en waarden klinken door in de rituelen die we doen. De omgang met leven en dood, relaties, het verleden, natuur enz. wordt belichaamd in rituelen. In onderstaande tekst verkennen we hoe spiritualiteit doorklinkt in hedendaagse rituelen en hoe vorm en inhoud van rituelen de spiritualiteit van de deelnemers kunnen verdiepen. We doen dit vanuit de overtuiging dat ritueelbegeleiders op existentieel niveau iets waardevols kunnen toevoegen aan het menszijn. Kort gezegd: we verkennen de ritualiteit die besloten ligt in het woord spiritualiteit.

Spiritualiteit

Er bestaan veel misverstanden over het begrip ‘spiritualiteit’. Heeft het woord met geloof en religie te maken, of is het een breder begrip dat we ook los van religie op het spoor kunnen komen? Voor veel mensen is het een wat ‘zweverig’ begrip, moeilijk in woorden te vangen. Spiritualiteit roept andere woorden op, zoals ‘het hogere’, ‘God’, ‘transcendentie; het lijkt te verwijzen naar iets of iemand voorbij het denken van de mens.

 Om enige grip te krijgen op het woord ‘spiritualiteit’ ga ik te rade bij de palliatieve zorg. In de palliatieve benadering wordt gekeken naar de ‘gehele mens’, dat wil zeggen: een mens heeft een lichaam, is een denkend en voelend wezen, en heeft relaties met anderen. Wie je bent, jouw identiteit, wordt bepaald door hoe jij je verhoudt tot je eigen lichaam, jouw denkbeelden en emoties en het sociale netwerk waarin je verkeert. Dat totaalplaatje is nauw verbonden met wat we spiritualiteit noemen. In de palliatieve zorg wordt dan ook de volgende definitie gebruikt:

Spiritualiteit is het geheel aan vragen en overtuigingen inzake identiteit (‘Wie ben ik?’), leven en dood, en inzake kernwaarden van ons bestaan. Deze vragen en overtuigingen hebben zowel betrekking op de individuele cliënt, als op de cliënt in zijn of haar sociale netwerk (bijv. Hoe gaat het leven verder als ik er niet meer ben? Welke herinneringen laat ik achter?, Wat is ‘goed sterven’?). Aandacht hebben voor de spirituele dimensie van de mens betekent aandacht hebben voor deze vragen en overtuigingen. Mensen zoeken naar antwoorden op deze vragen en vinden deze antwoorden soms in religie of andere levensovertuigingen. Zowel de vragen als de mogelijke antwoorden zijn vaak moeilijk in woorden te vatten.

Ik voeg er nog twee definities aan toe die korter en krachtiger zijn, maar in dezelfde richting wijzen. De eerste definitie is van Hermien Embsen uit haar boek Time-out. Werk & Rituelen (2018): “Het spirituele is de wilskracht van de mens. Het gaat bij spiritualiteit om levensvragen, om de drijfveren en om de zingeving.” (blz. 38). De tweede is uit het recente boek van Iris van Noorden, Rituelen beleven (2024): “Spiritualiteit heeft te maken met je eigen diepe kern. Je drijfveren, je kompas in wat je beweegt in dit leven. Van waaruit je keuzes maakt en zin geeft aan je leven.” (blz. 20)

Vanuit deze definities kunnen we, samenvattend, spiritualiteit omschrijven als ‘leefvorm’; het gaat bij spiritualiteit om ‘geleefde identiteit’. Het gaat erom hoe jij vanuit jouw kernwaarden vorm en inhoud geeft aan jouw leven. Spiritualiteit is wellicht zo moeilijk te definiëren omdat het identiteit, kernwaarden en de manier waarop mensen hun leven inrichten en concreet gestalte geven combineert; het is een veelomvattend begrip. Vanuit deze brede definitie wordt ook duidelijk dat elk mens ‘een spiritualiteit’ heeft, of beter: een spiritualiteit leeft. Soms krijgt spiritualiteit als leefvorm gestalte vanuit een collectief geheel. Zo kunnen we spreken van de spiritualiteit van de Franciscanen of de Benedictijnen, en zien we in toenemende mate een eco-spiritualiteit opkomen in de westerse cultuur waarin aandacht voor natuur, duurzaamheid en bewust-gezond leven centraal staat.

Persoonlijke en culturele spiritualiteit

Twee aspecten wil ik aan de omschrijving van wat spiritualiteit is toevoegen. Het eerste aspect ontleen ik aan de definitie die de Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984) presenteert in zijn boek The Hermeneutics of the Subject (Engelse vertaling uit 2005). Hij definieert spiritualiteit als “the search, practice, and experience through which the subject carries out the necessary transformations on himself in order to have access to the truth.” (blz. 15). Twee woorden springen eruit: ‘search’’ en ‘transformations’. Foucault benadrukt hiermee dat spiritualiteit een zoekbeweging is, het is niet iets wat je ‘hebt’, maar wat vorm krijgt gedurende je leven. Spiritualiteit is geen ding, maar een dynamisch proces van groei, aanpassing en verandering.

Een tweede aspect dat ik wil toevoegen gaat over de inbedding van de mens in zijn of haar sociale omgeving. De vraag ‘wie ben ik’ is geen vraag die we vanuit een isolement kunnen stellen. De mens is een sociaal wezen en onze identiteit en waarden worden dan ook gevormd in relatie met anderen. Naast de persoonlijke spiritualiteit – als een antwoord op de vraag ‘Wie ben ik?’ – is er de spiritualiteit van de groep, of beter: de groepen waartoe wij behoren. Hierop zoomt de cultureel socioloog Gordon Lynch in, in zijn boek The sacred in the modern world (2012). Hij zoekt naar zogenoemde culturele waarden, dat wil zeggen: naar datgene wat van betekenis is voor een groep en wat mensen bindt en bij elkaar houdt. De waarden van de cultuur waarin wij leven en onze persoonlijke waarden zijn nauw met elkaar verbonden (omdat we nu eenmaal deel willen uitmaken van een groep, we voegen ons in). Je zou kunnen zeggen dat de persoonlijke en culturele waarden elkaar voeden en aanvullen. Gordon Lynch verwijst naar culturele waarden als ‘sacred values’, hij zoekt naar die waarden in de cultuur die ons ‘heilig’ zijn, die we niet ter discussie willen stellen. Hij definieert sacred values als volgt:

“The sacred is defined by what people collectively experience as absolute, non-contingent realities which present normative claims over the meanings and conduct of social life.” (blz. 29)

Voorbeelden van sacred values zijn ‘vrijheid’, ‘zorg voor de aarde’, ‘democratie’. Deze voorbeelden maken meteen duidelijk dat sacred values niet in elke cultuur, samenleving of groep hetzelfde zijn. En ook dat deze waarden kunnen veranderen. Zo is er nu veel meer aandacht voor de waarde van ‘natuur’ en ‘duurzaamheid’ dan 20 jaar geleden. Lynch schrijft dan ook in zijn definitie dat we de culturele waarden als absoluut en non-contingent ervaren, maar ze zijn in feite historisch en contextueel bepaald.

Lynch voegt nog een tweede element toe aan zijn reflectie over culturele waarden, een element dat van belangrijk is voor ritueelbegeleiders. De persoonlijke en culturele waarden krijgt concreet gestalte in handelingen, in wat Lynch noemt sacred forms. Hierbij gaat het met name om rituelen. Lynch omschrijft de sacred forms als volgt:

“Sacred forms are specific, historically contingent, instances of the sacred. Sacred forms are constituted by constellations of specific symbols, thought/discourse, emotions and actions grounded in the body. These constellations of embodied thought, feeling and action recursively reproduce the sacrality of the sacred form and constitute groups who share these discourses, sentiments and practices.” (blz. 29)

We drukken de waarden die voor ons heilig zijn uit in rituelen. Zo is het uitvaartritueel de uitdrukking van ‘leven’ en ‘respect voor het lichaam en de persoon’ als heilige waarden. De steeds vaker gehoorde wens om in plaats van bloemen bij een uitvaart een donatie over te maken naar een goed doel hangt samen met de waarden ‘duurzaamheid’ en ‘zorg voor de aarde’. De stilte op de Dam op 4 mei drukt niet alleen respect voor de slachtoffers van oorlogen uit, maar wellicht nog meer het feit dat we een dergelijke herdenking in vrijheid kunnen vieren.

Zoals gezegd, de waarden die ons heilig zijn, liggen niet vast; ze veranderen doorheen de tijd. Dat betekent dat ook de uitdrukkingsvormen (sacred forms) kunnen veranderen. Rituelen zijn dan ook niet statisch: ze veranderen en vernieuwen omdat de waarden die zij uitdrukken veranderen. Het kan ook zijn dat een ritueel op het eerste gezicht hetzelfde lijkt, maar dat de onderliggende waarde en betekenis niet meer hetzelfde zijn als voorheen. We zien dit bijvoorbeeld bij de doop. De oorspronkelijke betekenis van dit ritueel is, kort gezegd, de opname van het kind in de gemeenschap van de kerk. Voor velen echter heeft ditzelfde ritueel een nieuwe betekenis gekregen: de doop brengt mensen samen, de pasgeboren baby wordt welkom geheten, mensen drukken hun dankbaarheid uit, en de ouders vieren en bevestigen hun nieuwe sociale status als ‘ouders van…’. Het accent is verschoven van ‘kerk’ naar ‘familie’ en ‘ouderschap’.

Rituelen als ‘embodied spirituality’

Vanuit de reflectie op wat spiritualiteit is als persoonlijke en culturele leefvorm, gebaseerd op waarden die ons heilig zijn, zijn we inmiddels aanbeland bij rituelen. In rituelen wordt spiritualiteit zichtbaar. Het woord spiritualiteit zelf lijkt daarop te wijzen, de ‘ritualiteit’ is in het woord opgenomen. We kunnen het splitsen in ‘spirit’: datgene wat je beweegt, wat belangrijk is voor jou, jouw waarden; en ritualiteit: de belichaming van die spirit. Ritualiteit is de belichaming van spiritualiteit, de concrete uiting van jouw kernwaarden. Hoe rituelen verbonden zijn met de spiritualiteit van de deelnemers aan het ritueel kunnen we vooral ontdekken door rituelen te bestuderen en de achterliggende waarden te expliciteren. Zo drukt een traditionele uitvaart in een kerkgebouw iets anders uit dan een uitvaart in een uitvaartcentrum waarbij gebruik gemaakt wordt van een bloemenband. In de eerste situatie ligt het accent op de overledene en de hoop op leven na de dood; in de tweede situatie drukken de bloemen van de bloemenband uit hoe een mens deel is van een kleurrijke en gevarieerde gemeenschap.

Een ander voorbeeld betreft de genderreveal party, die steeds meer aan populariteit wint. Op het eerste gezicht lijkt het hierbij te gaan om het ‘openbaren’ van het geslacht van de nog-niet-geboren baby. Maar wie scherper kijkt, ziet vooral een diepgevoelde behoefte aan gemeenschap in een gefragmenteerde samenleving. Het ritueel brengt mensen samen en transformeert de aanstaande ouders in de ouders van een concrete baby. Die transformatie en erkenning worden bewust gezocht en gecreëerd. Als je dat doorhebt, dan is het geslacht van de nog-niet-geboren baby eigenlijk niet meer zo belangrijk en kunnen we, indien gewenst, de traditionele setting die gedomineerd wordt door roze (meisje) of blauw (jongen) net zo goed loslaten.

Om de rol van rituelen goed te begrijpen wil ik nog wat nader ingaan op de wisselwerking tussen spiritualiteit en ritualiteit. Hierboven schreef ik dat rituelen de waarden van een individu of groep uitdrukken, rituelen zijn ‘belichaamde spiritualiteit’. Toch zijn rituelen niet alleen uitdrukking van spiritualiteit, maar vormen ze die ook. Door iets te doen, door te handelen produceren we ook waarden. Door deel te nemen aan een ritueel schrijf je als het ware de onderliggende waarden in je lichaam. Anders gezegd: ritualiteit maakt of realiseert spiritualiteit. Het ritueel handelt aan de deelnemers en vormt hen.

Dit herkennen we onder andere in de rituelen van het homohuwelijk: door de zichtbare ritualiteit van het homohuwelijk veranderen de waarden die traditioneel met ‘relatie’ verbonden zijn. Het ritueel breekt deze waarden als het ware open. Hetzelfde zien we bij coming out rituelen die vaak via sociale media zichtbaar worden. Er is echt sprake van een wisselwerking: omdat de cultuur wat betreft seksuele geaardheid en identiteit verandert, is er behoefte aan nieuwe rituelen; en andersom: door deze nieuwe rituelen verandert de manier waarop we over homoseksualiteit denken. Bij spiritualiteit als concrete leefvorm en geleefde identiteit grijpen ‘waarden’ en ‘ritueel’ in elkaar als een complementair geheel; ze voeden elkaar.

Samenvattend…

We begonnen deze tekst met een vraag: Hebben hedendaagse rituelen eigenlijk nog met spiritualiteit te maken? Inmiddels zal duidelijk zijn dat het antwoord op deze vraag volmondig ‘ja’ is. Voor ritueelbegeleiders is het van belang zich bewust te zijn van de eigen spiritualiteit en van de spiritualiteit van de mensen voor en met wie zij werken. Rituelen zijn verbonden met waarden, geven handen en voeten aan de spiritualiteit van mensen en groepen. Ritueelbegeleiders geven vorm en inhoud aan rituelen, dat betekent: zij zoeken naar rituelen die de waarden van de mensen voor wie zij werken uitdrukken, en verbinden die met het grotere geheel van de groepen en culturen waarmee mensen zich identificeren. Die laatste stap is van belang, want mensen willen ergens bij horen. Het gaat bij rituelen niet alleen om de individuele mens, de klant, maar ook om het grotere geheel die hem of haar gevormd heeft en een thuis biedt.